शब्दभण्डार
१. दिइएका शब्दको अर्थ लेख्नुहोस् :
उत्तरः
यश = तारिफ, राम्रो काम गर्नेले पाउने इज्जत
रैती = अरुको जग्गा कमाउने व्यक्ति, मोही
अकलुषित = कुनै प्रकारको दुर्भावना नभएको
भरोसा = आधार, भर
जमदार = सेनामा हवलदारभन्दा माथि र सुबेदारभन्दा मुनिको पद
गर्व = अहम् भावना, अभिमान
झटनी = धान झाँट्ने काम, हप्काउने काम
अप्रिय = मन नपरेको, प्यारो नभएको
दुर्गुण = खराब स्वभाव
आर्जन = कमाइ, आम्दानी
व्यापक = चारैतिर फैलिएको, विस्तृत
२.दिइएको अनुच्छेदबाट अनेकार्थी शब्द खोजी तिनले दिने कम्तीमा दुई दुईओटा अर्थ लेख्नुहोस् :
पूजा तिज पर्व मनाउन हिराको हार लगाएर आफ्नै सुरमा माइत हिँडिन् । आमाले गत साल जसरी भए पनि आउन कर गर्नुभएको थियो तर मामाको घरमा दर कार्यक्रम भएकाले जान पाइनन् । दुई वर्षअगाडि उता जाँदा उनी वरको रुखको छेउमा बसेर जुनारको रस पिउँदै गएकी थिइन् । तिजको दिन रातो टीका लगाएर छमछम नाच्ने उनको रहर यसपालि पूरा हुने भएको छ।
उत्तरः
पूजाः (देवीदेवतालाई प्रसन्न पार्न श्रद्धासाथ गरिने काम, पिटाइ)
हारः (पराजय, घाँटीमा लगाउने माला)
सुरः (देवता, गीतको लय)
साल: (वर्ष, एउटा बलियो रुख)
कर: (जिद्दी, हात)
तर: (संयोजक, दुधमाथि लाग्ने बाक्लो पदार्थ)
दर: (तिजको अघिल्लो दिन खाने भोजन, मूल्य)
वर: (बेहुला, आशिष)
रस: (झोल, आत्मसन्तुष्टि)
टीका: (दसैं, निधारमा लगाइने चन्दन)
रहर: (दाल, चाहना)
३. दिइएको अनुच्छेद पढ्नुहोस् र अनुच्छेदबाट अनुकरणात्मक शब्द पहिचान गर्नुहोस् :
चन्दुराम गजक्क परेर बसेका बेला कुन्नि कसले प्याट्ट हिर्काएछ। चन्दुराम धुरुधुरु रुन थालेछन्। उनी रोएको उनका छोराले टुलुटुलु हेरेछन् । ठुलो छोरो हर्कबहादुर फटाफट पुलिस चौकी गएछन्। स्याँस्याँ गर्दै हर्कबहादुर आएको देखेर हर्कबहादुरसँग पुलिस गुरुरु दौडिदै चन्दुरामकहाँ पुगेछन् ।
उत्तरः
गजक्क
फटाफट
प्याट्ट
स्याँस्याँ
धुरुधुरु
टुलुटुलु
गुरुरु
४. शत्रु कथाको कृष्ण राय जुरमुरिँदै ……. शत्रु हुन सक्छ अंशको उपयुक्त ठाउँमा अनुकरणात्मक शब्द राखी पुनर्लेखन गर्नुहोस् ।
उत्तरः कृष्ण राय जुरमुरिँदै जुरुक्क उठे, तबसम्म आक्रमणकारी सुटुक्क भागिसकेको थियो । “मलाई कसले यसरी एक्कासि आक्रमण गर्यो होला ?” तिनी विचार गर्न थाले। “यस जीवनमा मैले कसैलाई आफ्नो शत्रु बनाइनँ, झगडा फसादमा फिटिक्कै रहिनँ।“ कृष्ण रायलाई पहिले त कसैले आक्रमण गरेको हो भन्ने कुरामा पटक्कै विश्वास भएन। सब तन्द्रा अवस्थामा भ्रम जस्तो लाग्यो तर भित्तामा लागेर पिटिक्क भाँचिएको लट्ठीको टुक्रा त भ्रम हुन सक्दैन। कृष्ण रायले बिछ्यौनाबाट निहुरीकन त्यस टुक्रालाई टपक्क टिपे, हेरेर गम्न थाले, “को मेरो शत्रु हुन सक्छ ?”
५.दिइएका शब्दलाई वाक्यमा प्रयोग गर्नुहोस् :
उत्तरः
सान्त्वनाः मेरो त रुँदा सान्त्वना दिने मान्छे पनि कोही छैन।
सिद्धान्तः असल सिद्धान्त अङ्गालेर हिँडे सफल भइन्छ ।
पुँजीः प्रशस्त पुँजी भए बल्ल लगानी गर्न सकिन्छ।
मध्यस्थः कृष्ण रायले मध्यस्थ बनेर धेरैको झगडा मिलाएका थिए।
फैसलाः अदालतले दोषीलाई कैदको फैसला सुनायो।
अङ्कमालः सुशान्तले प्रेमिकालाई भेटेर अङ्कमाल गर्यो।
स्वाभिमानः बालेनले देशको स्वाभिमानका लागि कसैसँग नझुक्ने घोषणा गरे।
समर्थकः म बालेन र हर्क साम्पाङको समर्थक हुँ।
धैर्यः धैर्य भएर मिहिनेत गरे अवश्य सफल भइन्छ।
बोध र अभिव्यक्ति
१. दिइएका शब्दको शुद्ध उच्चारण गर्नुहोस् :
तन्द्रा, आक्रमण, अकलुषित, दुर्गुण, मध्यस्थ, कृष्ण, बिछ्यौना, इन्स्पेक्टर, निर्दोष
२. लेखाइमा दिन र उच्चारणमा दिन हुने जस्तै लेखाइ र उच्चारण फरक फरक हुने अन्य कुनै १० ओटा शब्द पाठबाट खोजेर लेख्नुहोस् ।
उत्तरः
लेखाइ उच्चारण लेखाइ
उच्चारण शत्रु सत्रु
वर्ष नर्स तिनले
तिन्ले कम कम्
घर घर् एक
एक् विचार बिचार्
जीवन जिबन् रात
रात् कारण कारन्
४. दिइएका प्रश्नको उत्तर भन्नुहोस् :
(क) शत्रु कथामा कृष्ण रायले रेलको डिब्बामा भएको झगडा सम्झेको घटना कतिऔं अनुच्छेदमा छ?
उत्तरः शत्रु कथामा कृष्ण रायले रेलको डिब्बामा भएको झगडा सम्झेको घटना सातौँ अनुच्छेदमा छ।
(ख) कथामा कृष्ण रायको सोचलाई परिवर्तन गराउने मुख्य सन्दर्भ कुनलाई मानिन्छ ?
उत्तरः कथामा कृष्ण रायको सोचलाई परिवर्तन गराउने मुख्य सन्दर्भ उनीमाथि लट्ठी प्रहारको घटनालाई मानिन्छ।
(ग) कथाको पाँचौं अनुच्छेदको शीर्ष वाक्य कुन हो ?
उत्तरः कथाको पाँचौं अनुच्छेदको शीर्ष वाक्य धेरै घोरिँदा तिनलाई यस रहस्यको सुइँको पाए जस्तो भयो हो।
(घ) कथाको समापन कुन घटनाबाट भएको छ ?
उत्तरः कथाको समापन आफ्नो सङ्गतमा रहेका सबैमाथि शङ्का गरेको घटनाबाट भएको छ।
६. दिइएको कथांश पढी सोधिएका प्रश्नको उत्तर दिनुहोस् :
कृष्ण राय धेरै झगडामा मध्यस्थ भएका थिए। यो बडो गर्वको कुरा हो। गाउँले तिनीमाथि नै विश्वास गरी तिनलाई झगडामा मध्यस्थ तुल्याउँथे । यसैले पनि तिनको गाउँमा धेरै सम्मान थियो। निश्चय नै यो कामले तिनलाई धेरैको मन नपरेको बनायो होला। एक दिनको घटना उदाहरणस्वरूप तिनको सामुन्ने आउन थाल्यो। गोविन्द पण्डित र गोरे जमदारको खेतको झगडा धेरै दिनदेखि चलिआएको थियो तर त्यस दिनको जस्तो कुटामारी कहिल्यै भएको थिएन। कृष्ण राय सदाको जस्तै मध्यस्थ भए र बानीले प्रेरित भए ती झगडियालाई झगडाको दुष्परिणाम बुझाउन थाले। हेर गोविन्द पण्डित, हेर गोरे जमदार, झगडा गरेर के लाभ ? आपस्तमा मिल, खाऊ, पिऊ र ईश्वरको भजन गर। यति उपदेशमै तिनीहरू झगडा गर्न छोड्ने भए तिनीहरू कहिल्यै पनि झगडा गर्ने थिएनन्। तिनीहरू मिल्न मानेनन् र विचरा मध्यस्थलाई कर लागेर गोरे जमदारको पक्षमा न्याय दिनुपयो। यस झगडामा मध्यस्थ भएर तिनले निश्चय नै गोविन्द पण्डितलाई आफ्नो शत्रु बनाए होलान्। फेरि एउटा मास्टर र कैयाँको झगडामा न्याय कैयाँको पक्षमा हुँदा मास्टरले रिसाएर भनेको थियो, “हेर्नुहोस कृष्ण रायजी, फैसलालाई त म आफ्नो शिरमा राख्छु तर कैयाँ कैयाँ नै हुन्, काम लाग्ने छैनन् ।” एउटा झगडामा सबभन्दा निर्दोष काम हो, त्यो झगडाको मध्यस्थ हुनु तर कुनै पनि मध्यस्थ दुवै पक्षको समर्थक हुन सक्दैन। मध्यस्थले एउटा न एउटाको शत्रु हुनैपर्छ, कृष्ण रायले बिउँझे झै यो ज्ञान आर्जन गरे।
(क) कृष्ण रायले गर्व गर्ने कुरा के थियो ?
उत्तरः कृष्ण रायलाई गाउँलेहरुले विश्वास र मान गर्दथे र उनी गाउँलेका धेरै झगडामा मध्यस्थ भएका थिए। यो नै उनले गर्व गर्ने कुरा थियो ।
(ख) कृष्ण रायले गोविन्द पण्डितमाथि किन शङ्का गरे ?
उत्तरः कृष्ण रायले गोविन्द पण्डित र गोरे जमदारको मध्यस्थ गर्दा गोविन्द पण्डितको विपक्षमा फैसला गरेका थिए। यही कुरामा गोविन्द पण्डित रिसाएको हुन सक्ने लागेर शङ्का गरे।
(ग) कृष्ण रायलाई गाउँमा सम्मान गर्नुको कारण के हो ?
उत्तरः कृष्ण रायलाई गाउँलेले विश्वास गरी झगडामा मध्यस्थ तुल्याउँथे। यसैले तिनलाई सम्मान गरेका होलान् ।
(घ) मध्यस्थ दुवै पक्षको समर्थक हुन सक्दैन। भन्नुको तात्पर्य के हो ?
उत्तरः मध्यस्थ गर्दा दुवै पक्षलाई खुसी बनाउन सकिँदैन, एउटा न एउटाको शत्रु हुनैपर्छ भन्नु नै यस भनाइको तात्पर्य हो।
७.कृष्ण राय धेरै आर्जन गरे कथांशबाट छोटो उत्तरात्मक प्रश्न निर्माण गरी उक्त प्रश्नको उत्तर लेख्नुहोस् ।
उत्तरः
प्रश्नः कृष्ण रायले कस्तो ज्ञान आर्जन गरे ?
कृष्ण रायलाई गाउँलेहरुले विश्वास गर्दथे र उनी गाउँलेका धेरै झगडामा मध्यस्थ भएका थिए। यो उनले गर्व गर्ने कुरा पनि थियो। उनी सबैलाई राम्रो गरेको र आफ्ना कोही शत्रु नभएको ठान्दथे। मध्यस्थ गर्दा दुवै पक्षलाई खुसी बनाउन सकिन्न भन्ने उनलाई थाहा थिएन । आफूमाथि लट्ठी प्रहारको घटनापछि उनलाई पुराना घटनाको स्मरण भयो । त्यसपछि बल्ल उनलाई मध्यस्थ गर्दा दुवै पक्षको समर्थन हुन सक्दैन भन्ने लाग्यो। यसरी उनले यस्तो अवस्थामा एउटा न एउटाको शत्रु हुनैपर्छ र मान्छे शत्रुविहीन बन्न नसक्ने रहेछ भन्ने ज्ञान आर्जन गरे।
८. शत्रु कथाको चौथो अनुच्छेद मौन पठन गरी मुख्य मुख्य चारओटा बुँदा टिपोट गर्नुहोस् ।
उत्तरः
✓ कृष्ण राय उठ्दा आक्रमणकारी भागिसकेको हुनु,
✓ कसले आक्रमण गरे होला भनेर विचार गर्न थाल्नु,
✓ जीवनमा कसैलाई शत्रु नबनाएको सोचेर आफूमाथि आक्रमण भएको कुरामा विश्वास नलाग्नु,
✓ भाँचिएको लट्ठीको टुका टिपेर शत्रु को होला भनेर गम्न थाल्नु ।
९. दिइएका बुँदाका आधारमा कृष्ण रायको चरित्र चित्रण गर्नुहोस् :
(क) भद्र, शान्त र सहयोगी पात्र
(ख) गाउँको झगडामा मध्यस्थको भूमिका निर्वाह गर्ने पात्र
(ग) सबै कुराले सम्पन्न भएको पात्र
(घ) आफ्नो कोही शत्रु नभएको ठान्ने पात्र
(ङ) लट्ठी प्रहारपछि धेरैमाथि शङ्का व्यक्त गर्ने पात्र
(च) आफ्ना विगतका प्रत्येक कार्यबाट शत्रु जन्मिएका हुन सक्ने ठानी मनमनै विचलित हुने पात्र
(छ) शत्रु सबैका हुने रहेछन् भन्ने तत्वबोध गर्ने पात्र
उत्तरः शत्रु कथाका मुख्य पात्र कृष्ण राय भद्र, शान्त र सहयोगी स्वभावका पात्र हुन्। उनले गाउँलेको झगडामा मध्यस्थको भूमिका निर्वाह गर्दथे । सबै कुराले सम्पन्न थिए। उनले आफ्नो कोही शत्रु नभएको ठान्दथे। एक दिन अचानक आफूमाथि लट्ठी प्रहारपछि धेरैमाथि शङ्का गरे। आफ्ना विगतका प्रत्येक कार्यबाट शत्रु जन्मिएका हुन सक्ने ठानी मनमनै विचलित भए। अन्तिममा शत्रु सबैका हुने रहेछन् भन्ने तत्व बोध गरे।
१०. दिइएका घटनालाई कथाका आधारमा क्रम मिलाएर लेख्नुहोस् :
उत्तरः
(घ) कृष्ण राय आँखामा राखे पनि नबिझाउने खालका हुनु
(ङ) तिनका मनमा धेरै प्रकारका विचार आउनु
(ज) लट्ठीले आक्रमण गर्ने व्यक्तिको पहिचान नहुनु
(झ) कुरामा कुरा चल्दा कृष्ण रायले उसलाई अप्रिय शब्द भन्नु
(ख) इन्स्पेक्टरले सोध्दा धेरैमाथि शङ्का व्यक्त गर्नु
(छ) ४५ वर्षसम्म शत्रु नहुनु
(ग) एक दिन लट्ठी प्रहार हुनु
(क) काम बिगार्दा रामे नोकरमाथि रिसाएको घटना सम्झनु
(च) मध्यस्थताको भूमिका निर्वाह गर्दा जमदारको पक्षमा न्याय दिनु
११. दिइएका प्रश्नको उत्तर लेख्नुहोस् :
(क) शत्रु कथाका कृष्ण रायको व्यक्तित्व कस्तो थियो ?
उत्तरः कृष्ण राय भद्र र शान्त स्वभावका मानिस थिए। गाउँ समाजमा न्यायनिसाफ गर्न उनी नै अघि सर्दथे। मध्यस्थकर्ताको भूमिका निर्वाह गर्ने कृष्ण रायले सबैलाई बराबरी न्याय दिन कोसिस गर्थे। आफ्नो स्वभाव तथा व्यवहारले आफूलाई शत्रुरहित ठाने पनि अचानक भएको आक्रमणपछि मनमा द्वन्द्व उत्पन्न भयो। उनी आफ्नै दाजुभाइहरू, भतिजो सबैलाई शत्रु ठान्न पुगे । यसरी उनलाई एउटा शान्त, जान्ने छु भन्ने ठान्ने, शङ्कालु, अन्तर्मुखी र कमजोर मानसिकता भएका व्यक्तित्वका रुपमा चिन्न सकिन्छ ।
(ख) कृष्ण रायले किन आफूलाई शत्रुविहीन ठान्थे, वर्णन गर्नुहोस् ।
उत्तरः कृष्ण राय भद्र र शान्त स्वभावका मानिस थिए। उनी आँखामा राखे पनि नबिझाउने व्यक्ति थिए। उनलाई मानसम्मान, धन सम्पत्ति आदि सबैको सुख थियो। गाउँ समाजमा न्यायनिसाफ गर्न उनी नै अघि सर्दथे। मध्यस्थकर्ताको भूमिका निर्वाह गर्ने कृष्ण राय आफूलाई आदर्शवान् व्यक्ति ठान्दथे। गाउँलेहरु सबैले आफ्नो सम्मान गर्ने ठान्दथे। उनले कसैलाई ठगेका वा दुःख दिएका थिएनन् । यस्तै कारणले उनले आफूलाई शत्रुविहीन ठानेका होलान् ।
(ग) यस कथाबाट के सन्देश पाइन्छ ?
उत्तरः मान्छे शत्रुविहीन हुन सक्दैन। मान्छेले आफूलाई जति अजात शत्रु ठाने पनि कुनै न कुनै किसिमले उसका शत्रु भैहाल्छन्। शत्रु नहोलान् भन्ने ठान्नु, आफूलाई खुब जान्नेसुन्ने छु भन्ने ठान्नु एउटा भ्रम मात्र हो। हामीमा महसुस नगरेका धेरै कमजोरीहरु हुन सक्छन् । त्यसैले मानिस हर कदममा चनाखो हुनुपर्छ। मान्छेको मन परिवर्तन हुनलाई एउटा सानो घटना नै पर्याप्त हुन्छ। हामी एउय घटनालाई लिएर कमजोर भएर बस्नु हुँदैन। अनावश्यक शङ्का गर्ने मानिसले कसैलाई मित्र देख्दैन। मनमा शान्ति र आनन्द हुँदा संसार सुन्दर लाग्दछ भने मानसिक स्थिति खल्बलिँदा आज संसार अर्कै लाग्दछ । समग्रमा हाम्रो काम र व्यवहारले सबै पक्षलाई खुसी बनाउन सकिँदैन भन्ने मर्मको उद्घाटन गर्नु नै कथाको मुख्य सन्देश हो।
(घ) प्रत्येक व्यक्तिका कृष्ण रायका जस्तै नदेखिने शत्रु होलान् त, कथाका आधारमा अनुमान गर्नुहोस् ।
उत्तरः कथाले मान्छे शत्रुविहीन हुन सक्दैन भन्ने रहस्य प्रस्तुत गरेको छ । यस आधारमा पनि प्रत्येक व्यक्तिका नदेखिने शत्रु हुन सक्छन् । कृष्ण रायले जस्तै आफूलाई जतिसुकै जान्नेसुन्ने छु भने पनि हामीहरुमा धेरै कमजोरी हुन सक्छन् । हुनत शत्रु मित्र बन्नुमा केही कारण अवश्य हुन्छ। शत्रु र मित्र भन्ने कुरा मानिसको शील, स्वभाव र आचरणमा भर पर्दछ। यसरी शत्रु कम र बढी त हुन सक्लान् तर शत्रु नहोलान् भन्ने कुरामा भने विश्वास गर्न सकिन्न। गुणी र विवेकीले समय परिस्थिति हेरेर व्यवहार गर्दछ भने उसका अवश्य धेरै मित्रहरु हुन्छन् ।
१२. व्याख्या गर्नुहोस् :
(क) कुनै पनि मध्यस्थ दुवै पक्षको समर्थक हुन सक्दैन ।
उत्तरः प्रस्तुत कथांश विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाद्वारा लिखित शत्रु शीर्षकको मनोवैज्ञानिक कथाबाट साभार गरिएको हो। कृष्ण रायमाथि लट्ठी प्रहार भइसकेपछि मध्यस्थ भएर झगडा मिलाउँदा हार्ने व्यक्ति आफ्नो समर्थक नभएर शत्रु भएको हुन सक्ने भन्ने सन्दर्भमा यो कथांश आएको हो।
कृष्ण राय भद्र र शान्त स्वभावका मानिस थिए। गाउँ समाजमा न्यायनिसाफ गर्न उनी नै अघि सर्दथे। मध्यस्थकर्ताको भूमिका निर्वाह गर्ने कृष्ण रायले सबैलाई बराबरी न्याय दिन कोसिस गर्थे। आफ्नो स्वभाव तथा व्यवहारले आफूलाई शत्रुरहित ठान्थे । उनीमाथि अचानक भएको आक्रमणपछि मनमा द्वन्द्व उत्पन्न भयो । उनले आफ्ना कार्यको बारेमा समीक्षा गर्न थाले। आफू मध्यस्थ भएर गरेका न्यायमा सधैं एकपक्ष खुसी भए पनि अर्को पक्ष शत्रु बनेको सम्झे। आफूमाथि लट्ठी प्रहार भइसकेपछि आफ्ना धेरै शत्रु भएका हुन सक्ने अनुमान लगाए। उनले आफूसँग आएका अन्य मान्छेको पनि सूची बनाए अनि मान्छे शत्रुविहीन हुँदैन भन्ने निष्कर्षमा पुगे। बिनाकारण संसारमा शत्रु बन्दैन। शत्रु मित्र बन्नुमा केही कारण अवश्य हुन्छ। त्यसमा पनि कृष्ण राय त मध्यस्थकर्ता थिए। मध्यस्थकर्ता भनेको यस्तो कार्य हो जसमा मध्यस्थले एउटा न एउटाको शत्रु हुनै पर्छ।
यसरी कृष्ण रायले आफुले निष्पक्ष रहेर गर्ने ठानेको मध्यस्थताको अर्थ बुझेका छन् र यस क्रममा उनको मानसिकतामा परेको उतारचढावलाई कथांशमा प्रस्तुत गरिएको छ।
(ख) कस्तो अचम्म, निर्दोष कुरामा पनि विषालु साँप जस्तो बैरी बनाउने साधन लुकिरहेको देखिन्छ ।
उत्तरः व्याख्याका लागि दिइएको कथांश शत्रु कथाबाट लिइएको हो । विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाद्वारा लिखित शत्रु कथा एउय मनोवैज्ञानिक कथा हो। कृष्ण रायले आफूमाथि आक्रमण भएपछि आफ्ना विगतका कार्य सम्झेर निकालेको निष्कर्षको रूपमा प्रस्तुत कथांश आएको हो।
कृष्ण राय गाउँ समाजमा न्यायनिसाफ गर्न अघि सर्दथे । मध्यस्थकर्ताको भूमिका निर्वाह गर्ने उनले आफूलाई आदर्शवान् व्यक्ति ठान्दथे। गाउँलेहरु सबैले आफ्नो सम्मान गर्ने ठान्दथे। उनले कसैलाई ठगेका वा दुःख दिएका थिएनन् । मध्यस्थ गरेर गाउँलेलाई ठुलो गुन लगाएको ठान्दथे। आफू निर्दोष रहेको सम्झेर गर्व गर्थे। आफ्नो कामले कसैको चित्त दुखेको पत्तो पाउन सकेका थिएनन् । झाडीमा लुकेको विषालु सर्पलाई सजिलै देख्न सकिँदैन र एक्कासि आक्रमण गरेपछि मात्र सर्प रहेछ भन्ने थाहा हुन्छ। त्यसैगरी हामीले गरेका कुन कार्यले कहिले शत्रु जन्माएको हुन्छ र त्यो शत्रु कुन मौकाको पर्खाइमा लुकेर बसेको हुन्छ भनेर थाहा नै पाउन सकिँदैन। आफूलाई परेपछि बल्ल थाहा हुन्छ। कृष्ण रायले निर्दोष नै ठानेका थिए, सबैलाई आफ्ना मित्र ठानेका थिए तर अन्तिममा उनले आफ्नो सम्पर्कमा रहेका सबैलाई बैरी मान्नुपर्ने अवस्था सिर्जना भयो।
यसरी प्रस्तुत कथांशमा जति निर्दोष रहन खोजे पनि नजानिँदो किसिमले शत्रु बनिरहेका हुन सक्छन् भन्ने कुरामा सचेत गराउन खोजिएको छ।
१३. शत्रु कथाका कृष्ण रायमाथि लट्ठी प्रहार भएपछि पनि उनले किन शत्रु किटान गर्न सकेनन्, तर्क दिएर पुष्टि गर्नुहोस् ।
उत्तरः विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाद्वारा लिखित शत्रु कथा एउटा मनोवैज्ञानिक कथा हो। यस कथामा मुख्य पात्र कृष्ण रायमाथि भएको घटना र सोही घटनाकै कारण उनको मानसिकतामा आएको उथलपुथललाई समेटिएको छ।
कृष्ण राय गाउँका भद्र र शान्त स्वभावका मानिस थिए। गाउँ समाजमा न्यायनिसाफ गर्न उनी नै अघि सर्दथे । ४५ वर्षका कृष्ण रायका सन्तान थिएनन् तर उनले एउटय यढाको भतिजोलाई धर्म पुत्रका रूपमा पालेका थिए। उनको आर्थिक स्थिति राम्रो थियो। कसैलाई पनि पीर पारेर सम्पत्तिको आर्जन गरेका थिएनन् । उनलाई सबै कुराको सन्तोष थियो। आफ्ना कुनै शत्रु छैनन् भनेर उनी ढुक्क थिए। आफूले कसैलाई दुःख नदिएकोले निर्दोष ठान्थे। आफूमाथि भएको लट्ठी प्रहारले उनको विश्वास टुटेको छ। उनी मानसिक रुपमा विक्षिप्त भएका छन्। उनले आफूले गरेको निर्णय र कार्यको समीक्षा गरे। सम्पर्कमा आउने लगभग सबै व्यक्तिमाथि शङ्का गरे । शत्रुविहीन ठानेका रायलाई आफ्ना कार्यहरू सम्कँदा कुनै न कुनै समयमा धेरैको चित्त दुखाएको जस्तो लाग्यो।
हामीमा महसुस नगरेका धेरै कमजोरीहरु हुन सक्छन् । मान्छेले आफूलाई जति अजात शत्रु ठाने पनि कुनै न कुनै किसिमले उसका शत्रु भैहाल्छन्। कृष्ण रायले आफू मध्यस्थ हुँदा एकपक्ष खुसी भए पनि अर्को पक्ष असन्तुष्ट हुन सक्ने रहस्य बुझेनन् । त्यस्तै शत्रु नहोलान् भन्ने ठान्नु, आफूलाई खुब जान्नेसुन्ने छु भन्ने ठान्नु एउटय भ्रम मात्र हो। कृष्ण राय यही भ्रममा थिए, जसको कारणले उनले शत्रु किटयन गर्न सकेनन् ।
१४. कृष्ण रायका मनमा उब्जिएका मानसिक उतारचढावलाई शत्रु कथाका आधारमा समीक्षा गर्नुहोस् ।
उत्तरः प्रथम मनोवैज्ञानिक कथाकार विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाद्वारा लिखित शत्रु कथा मनोवैज्ञानिक कथा हो। यस कथाले सामाजिक तथा मनोवैज्ञानिक समस्यालाई जीवन्त रूपमा प्रस्तुत गरेको छ। त्यसैले यो समस्यामूलक कथा हो। कथाले मान्छे शत्रुविहीन हुन सक्दैन भन्ने रहस्य प्रस्तुत गरेको छ । आफूलाई शत्रुविहीन ठान्ने कृष्ण रायमाथि लट्ठी प्रहार भएको घटनापछि उनको मनमा उब्जिएका उतारचढावलाई कथामा प्रस्तुत गरिएको छ।
कृष्ण राय यस कथाका केन्द्रीय पात्र हुन्। भद्र र शान्त स्वभावका मानिने उनी मध्यस्थकर्ता बनी गाउँ समाजमा न्यायनिसाफ गर्न अघि सर्दथे । आफ्नो स्वभाव तथा व्यवहारले आफूलाई शत्रुरहित ठान्थे । आफूलाई बडो जान्नेसुन्ने छु भन्ने ठान्दथे । गाउँलेहरुको इज्जत सम्मान पाएर मक्ख थिए। उनमा प्रशस्त आत्मवश्वास थियो। उनको यस्तो विरासत धेरै टिक्न सकेन। जब उनीमाथि अचानक आक्रमण भयो, त्यसपछि उनको सबै चैन गायब भयो। उनको मनमा द्वन्द्व उत्पन्न भयो। आफूमाथि कसले आक्रमण गरे होला भनेर धेरै सोचमा पुगे तर किटान गर्न सकेनन् । आफूमाथि भएको लट्ठी प्रहारले उनको मनभित्र मनोवैज्ञानिक हुरी चलाइदियो। शङ्का, चिन्ता, तनाव, तर्कले उनको शान्त मनमा डेरा जमाउन पुग्यो । त्यसपछि उनले आफ्ना नजिकका सम्पर्कमा भएका मानिसदेखि लिएर सामान्य बोलचाल भएका मान्छेसम्म सबैलाई शङ्काका दृष्टिले हेर्न पुगे। आफूसँग जोडिएका हरेक घटनामा शत्रुताको सम्बन्ध रहेको कल्पनाले उनको मन नराम्ररी पिरोलिएको छ।
जीवन यात्रालाई अघि बढाउदै जाँदा व्यक्तिले राम्रा र नराम्रा काम गरेको हुन्छ। यिनै कामले मित्र र शत्रु पनि जन्माउँछ। कृष्ण रायको निस्वार्थ सेवा, न्यायको पक्षधर विचार जस्ता कामले पनि शत्रुता जन्माउन सक्ने प्राकृतिक यथार्थतालाई कथामा व्यक्त गरिएको छ। मानिसले मनमा शान्ति र आनन्द हुँदा संसार सुन्दर देख्दछ भने मानसिक स्थिति खल्बलिँदा आज संसार अर्कै लाग्ने मनोवैज्ञानिक यथार्थलाई कथामा देखाइएको छ। कृष्ण रायमाथि लट्ठी प्रहार नहुँदासम्म उनलाई आफ्नो कोही शत्रु नभए झै लाग्छ भने लट्ठी प्रहारपछि हरेक व्यक्ति शत्रु भए झै लाग्छ। यसरी कथामा शङ्कालु, अन्तर्मुखी र कमजोर मानसिकता भएका कृष्ण रायको मनको चिरफार कुशल ढङ्गले गरिएको छ।
१५. शत्रु कथाका मुख्य मुख्य घटना नछुट्ने गरी कथासार लेख्नुहोस् ।
उत्तरः कृष्ण राय गाउँका भद्र मानिस थिए । ४५ वर्षका कृष्ण राय शान्त स्वभावका थिए । उनका सन्तान थिएनन् तर उनले एउटय टाढाको भतिजोलाई धर्म पुत्रका रूपमा पालेका थिए । उनको आर्थिक स्थिति राम्रो थियो तर कसैलाई पनि पीर पारेर सम्पत्तिको आर्जन गरेका थिएनन् । उनलाई सबै कुराको सन्तोष थियो। आफ्ना कुनै शत्रु छैनन् भनेर उनी ढुक्क थिए। एक राति खाईपिई सुत्न लागेका थिए। उनी तन्द्रावस्थामा रहेकै बेलामा उनीमाथि लट्ठीको प्रहार भयो। संयोगवश प्रहार गरिएको लठ्ठीले कृष्ण रायलाई लागेन। लट्ठीको प्रहार कोठाको भित्तामा भयो। आक्रमण कुन उद्देश्यले प्रेरित भएर गरियो त्यो पत्ता लाग्न सकेन । कृष्ण रायका मनमा अनेक द्वन्द्व उत्पन्न हुन थाले। कसैलाई कुनै पनि दुःख नदिएको व्यक्ति माथि लट्ठी किन प्रहार भयो भन्ने कुरामा निकै जिज्ञासा उत्पन्न भए। मध्यस्थको भूमिका निर्वाह गर्ने कृष्ण रायका मनमा तरङ्गहरू पैदा हुन थाले। उनले गोरे जमदार र गोविन्द पण्डित समेतको झगडामा जमदारको पक्षमा दिएको न्यायलाई सम्झे। मास्टर र कैयाँको झगडामा कैयाँको पक्षमा लाग्दा मास्टर रिसाएको, रेलको डब्बामा भएको झगडा, हाटमा धक्का खाई लडेको मान्छे, घरबाट निकालेका नोकर, गरिब ईर्ष्यालु दाजुभाइ, जागिर माग्न आएको व्यक्ति अनि आफ्नै योग्य पुत्र पनि आफ्ना शत्रु हुन सक्छन् भन्ने कृष्ण रायलाई लाग्यो तर स्पष्ट रूपमा यही नै हो भनेर किटान गर्न भने सकेनन्। यत्तिकैमा कथा समाप्त भएको छ।
१६. दिइएको अनुच्छेद पढ्नुहोस् र सोधिएका प्रश्नको उत्तर लेख्नुहोस् :
(क) प्रश्नहरू
(अ) नेपाली कलालाई कति भागमा वर्गीकरण गरिएको छ ?
उत्तरः नेपाली कलालाई चार भागमा वर्गीकरण गरिएको छ।
(आ) कस्ता चित्रलाई ग्रन्थचित्र भनिन्छ ?
उत्तरः हस्तलिखित ग्रन्थमा लेखिएका विषयसँग सम्बन्धित चित्रलाई ग्रन्थचित्र भनिन्छ ।
(इ) पौभाचित्र भनेको कस्तो चित्र हो ?
उत्तरः विशेष प्रविधिका साथ कपडामा बनाइएको चित्रलाई पौभाचित्र भनिन्छ ।
(ई) मूर्तिकलाको विकास कहिलेबाट सुरु भएको पाइन्छ ?
उत्तरः नेपालमा मूर्तिकलाको विकास लिच्छविकालदेखि सुरु भएको पाइन्छ ।
(ख) भाषिक संरचना र वर्णविन्यास पहिचान गर्नुहोस् :
(अ) माथिको अनुच्छेदमा रहेको नेपाली मूर्तिकलाको विकास लिच्छविकालदेखि सुरु भएको पाइन्छ। वाक्यलाई सम्भावनार्थमा परिवर्तन गर्नुहोस् ।
उत्तरः नेपाली मूर्तिकलाको विकास लिच्छविकालदेखि सुरु भएको होला।
(आ) माथिको अनुच्छेदमा रहेको विशेष प्रविधिका साथ कपडामा बनाइएको चित्रलाई पौभाचित्र भनिन्छ। वाक्यलाई इच्छार्थमा परिवर्तन गर्नुहोस् ।
उत्तरः विशेष प्रविधिका साथ कपडामा बनाइएको चित्रलाई पौभाचित्र भनियोस् ।
(इ) छापाखाना को आविष्कार हुनु भन्दा पहिले आफू लाई आवश्यकपर्ने पुस्तक र ग्रन्थ हातै ले लेखेर तयारपार्ने गरिन्थ्यो। वाक्यलाई पदयोग
पदवियोग मिलाई पुनर्लेखन गर्नुहोस् ।
उत्तरः छापाखानाको आविष्कार हुनुभन्दा पहिले आफूलाई आवश्यक पर्ने पुस्तक र ग्रन्थ हातैले लेखेर तयार पार्ने गरिन्थ्यो ।
भाषिक संरचना र वर्णविन्यास
१.दिइएको अनुच्छेद पढी आज्ञार्थ र इच्छार्थ जनाउने क्रियापदको अलग अलग सूची बनाउनुहोस् :
आमाले भन्नुभयो, “आज के तरकारी पकाऊँ?” “घिरौंलाको तरकारी पकाउनुहोस् न, म टिपेर ल्याऊँ?” मैले भनें। आमाले भन्नुभयो, “बाबु तैंले टिपेर ले। दिदीले तरकारी मिठो गरी पकाउन् । पकाएपछि तैले घिरौलाको तरकारीसँग भात खाएस् है। बहिनीले ले पनि खाओस् । दिदीले र दाइले पनि खाउन् ।” सानी नानीको हात समाउदै आमाले फेरि भन्नुभयो, “तिमीले पनि खाए है त।”
उत्तरः
आज्ञार्थ जनाउने क्रियापदःपकाउनुहोस्, ले
इच्छार्थ जनाउने क्रियापदः पकाऊँ, ल्याऊँ, पकाउन्, खाएस्, खाओस्, खाउन्, खाए
२.दिइएको अनुच्छेद पढी रेखाङ्कित सम्भावनार्थ र सङ्केतार्थ जनाउने क्रियापदको अलग अलग सूची बनाउनुहोस् :
हिमालले वयर टिपेर ल्याउँला र खाउँला भनेर हिमांश कुर्दै थियो। हिमाल छिटो आए हुन्थ्यो अनि धेरै बयर टिपेर ल्याए हुन्थ्यो भन्ने उसको आशा थियो। हिमालले बयर टिपेर ल्यायो भने धनपति बाका नातिलाई पनि दिउँला भनेर मनमनै सोचेको थियो । त्यति बेला विदुषा आइन् र भनिन, “हिमाल फुटबल खेल्दै होला।” तिमीले जाति मान्छौ भने म बयर दिउँला क्यारे !
उत्तरः
सम्भावनार्थ जनाउने क्रियापदः ल्याउँला, खाउँला, दिउँला, खेल्दै होला ।
सङ्केतार्थ जनाउने क्रियापदः आए हुन्थ्यो, ल्याए हुन्थ्यो, ल्यायो भने, मान्छौ भने ।
३. कोष्ठकमा दिइएका सङ्गेतका आधारमा खाली ठाउँ भर्नुहोस् :
(क) हामी सबैको भलो होस् । (हु इच्छार्थ)
(ख) तिमी कविताको लयबद्ध वाचन गर। (गर् आज्ञार्थ)
(ग) उनीहरू विद्यालय जालान् । (जा सम्भावनार्थ)
(घ) उसले मिहिनेत गरे परीक्षामा सफल हुन्छ। (गर् सङ्केतार्थ)
(ङ) तपाईं कथा लेख्नुहुन्छ। (लेख सामान्यार्थ)
४.दिइएको अनुच्छेदलाई सम्भावनार्थमा परिवर्तन गर्नुहोस् :
म हिउँदे बिदामा इलाम घुम्न जान्छु। म कन्यामको चियाबारी घुम्छ । स्वदेशमा प्रख्यात र विदेशमा निर्यात हुने नेपाली चियाका बारेमा जानकारी लिन्छु। त्यहाँका मानिससँग चिया खेती गर्ने तरिका सिक्छु। म पनि कृषि विषय पढेर गाउँमा चियाखेती गर्छ।
उत्तरः म हिउँदे बिदामा इलाम घुम्न जाउँला । म कन्यामको चियाबारी घुमुँला। स्वदेशमा प्रख्यात र विदेशमा निर्यात हुने नेपाली चियाका बारेमा जानकारी लिउँला । त्यहाँका मानिससँग चिया खेती गर्ने तरिका सिकुँला। म पनि कृषि विषय पढेर गाउँमा चियाखेती गरुँला।
५. दिइएको अनुच्छेदलाई दुईओटा सङ्केतार्थ वाक्यमा परिवर्तन गर्नुहोस् :
आज पानी पर्ने छ, मकै बारी भिज्ने छ। मकैका बोट सप्रने छन्, घोगा ठुला हाल्ने छन्। मकैबाली राम्रो भए मकै बजारमा लगेर बेचिने छ। मकै बेचेर पैसा कमाइ भए त्यसले घरखर्च चलाइने छ।
उत्तरः आज पानी परे मकैबारी भिज्ने छ। मकैका बोट सप्रिए घोगा ठुला हाल्ने छन्। मकैबाली राम्रो हुने छ, मकै बजारमा लगेर बेचिने छ । मकै बेचेर पैसा कमाइने छ, त्यसले घरखर्च चलाइने छ।
६. आज्ञार्थ, इच्छार्थ, सम्भावनार्थ र सङ्केतार्थ जनाउने दुई दुईओटय क्रियापद पर्ने गरी एउटा अनुच्छेद लेख्नुहोस् ।
उत्तरः
मेरो इच्छा
तिमीहरु मेरा भिडियोहरु हेर। मन परे साथीहरुलाई सेयर गर। मेरा सामग्रीले सबैलाई सहयोग पुगोस् । विद्यार्थीहरुले धेरै कुरा सिकुन् । मेरा सामग्री हेर्ने विद्यार्थीले परीक्षामा राम्रो अङ्क ल्याउलान् । भविष्यमा धेरै प्रगति गर्लान् । सबै विद्यार्थीहरु असल भए राम्रो हुन्थ्यो। मेरा भिडियोमा धेरै भ्युज आए हुन्थ्यो ।
(साथी, मलाई नबिर्स ल। सधैं यसरी नै माया गर। तिमी असल मान्छे बने। तिमीले धेरै पैसा कमाए। तिमीले बाबामम्मीलाई खुसी पारौला। एउटा सफल मान्छे बनौला। जेहोस्, तिमी सफल बने म खुसी हुने छु। तिमी नेपालमै बसेर काम गरे बाबामम्मी पनि खुसी हुनुहुने छ।)
८. दिइएको अनुच्छेदमा रहेका पदयोग र पदवियोगसम्बन्धी त्रुटि पहिचान गरी पुनर्लेखन गर्नुहोस् :
मेरानिम्ति मेरो देशनै महान् छ भन्ने शीर्षकमा एक जना युवाले निबन्ध लेखे छन् । निबन्ध प्रति योगितामा त्यो निबन्ध प्रथम भए छ। मेरा साथीलेपनि त्यो निबन्ध पढेकारहेछन् । उसलाई निकै मनपरेछ। वास्तवमा निबन्ध न लेख्ने गरे लेख्न सकिँदैन । निबन्ध लेख्दैगयो भने राम्रा निबन्ध लेखिन्छ ।
उत्तरः मेरा निम्ति मेरो देश नै महान् छ भन्ने शीर्षकमा एक जना युवाले निबन्ध लेखेछन् । निबन्ध प्रतियोगितामा त्यो निबन्ध प्रथम भएछ। मेरा साथीले पनि त्यो निबन्ध पढेका रहेछन्। उनलाई निकै मन परेछ। वास्तवमा निबन्ध नलेख्ने गरे लेख्न सकिँदैन । निबन्ध लेख्दै गयो भने राम्रा निबन्ध लेखिन्छ ।
७. शिक्षक र रमाबिच भइरहेको कुराकानी पढ्नुहोस् र पदयोग पदवियोग बिग्रँदा अर्थ फरक हुने कुनै दुई उदाहरण लेख्नुहोस् :
शिक्षकः ए रमा, हरि के गर्छ नि ? लेखेर बताऊ त ।
रमाः हरि प्रसाद खान्छ, गुरु यी लेखें।
शिक्षकः (रमाले लेखेको पढेपछि) हरि केको प्रसाद खान्छ नि ?
रमाः हैन क्या, खान्छ मात्र भनेको, प्रसाद कहाँ हुनु नि ?
शिक्षकः त्यसो भए हरिप्रसाद खान्छ। पो लेख्नु पर्थ्यो त ! हरि र प्रसाद छुट्याएर लेख्यौ म त झुक्किएँ नि।
रमाः हो गुरु, मैले बल्ल बुझै। डिको ठिकसँग नदिँदा त अर्थमा पनि फरक पो पर्दो रहेछ।
शिक्षकः ल भन त रमा, अरू त्यस्ता डिको दिनुपर्ने ठाउँमा नदिँदा वा डिको नदिनु पर्ने ठाउँमा डिको दिँदा अर्थ उल्टो हुने वाक्य लेख र अर्थ कसरी फरक भयो मलाई बताऊ त ।
रमाः मैले त बल्ल कुरा बुझै। ल हेर्नुस् त गुरु, राम बहादुर छ, लेख्यो भने राम निकै बहादुर रहेछ भन्ने बुभिँदोरहेछ । रामबहादुर छ लेख्यो भने त रामबहादुर छ भन्ने बुभिँदोरहेछ।
शिक्षकः अरू पनि लेखेर देखाऊ न।
रमाः किताब टेबल माथि छन्, लेख्यो भने किताब र टेबल दुवै माथितिर भएको बुझिने र किताब टेबलमाथि छन्, लेख्यो भने अर्थ अर्कै पो हुँदोरहेछ । त्यस्तै राम लालमोहनलाई हेर्छ र रामलाल मोहनलाई हेर्छ भन्नेमा एउटामा रामले खाने लालमोहनलाई हेर्ने र अर्कामा रामलालले मोहनलाई हेर्ने भन्ने अर्थ बुझिदोरहेछ।
शिक्षकः तिमीले छिटै कुरा बुझ्यौ, स्याबास रमा।
उत्तरः
✓ राम बहादुर छ, लेख्यो भने राम निकै बहादुर रहेछ भन्ने बुनिँदोरहेछ। रामबहादुर छ लेख्यो भने त रामबहादुर छ भन्ने बुभिँदोरहेछ।
✓ राम लालमोहनलाई हेर्छ र रामलाल मोहनलाई हेर्छ भन्नेमा एउटामा रामले खाने लालमोहनलाई हेर्ने र अर्कामा रामलालले मोहनलाई हेर्ने भन्ने अर्थ बुझिदोरहेछ ।
सिर्जना र परियोजना कार्य
१. दिइएको सन्दर्भलाई आधार मानी थप घटना निर्माण गर्दै १०० शब्दमा नघटाई एउटा कथा लेख्नुहोस् :
(क) शिक्षा र दीक्षा नामका दुई साथीबिच झगडा हुनु उनीहरूको बोलचाल बन्द हुनु
(ख) शिक्षाका बुबा सडक दुर्घटनामा घाइते हुनु
(ग) शिक्षाले अरू कसैबाट यो समाचार सुन्नु
(घ) अस्पतालको आकस्मिक कक्षमा पुग्दा दीक्षालाई त्यहाँ देख्नु
(ङ) दीक्षाले अस्पतालमा ल्याएर बुबालाई उपचार गरेको कुरा शिक्षाले थाहा पाउनु
उत्तरः
शिक्षा र दीक्षा
शिक्षा र दीक्षा अत्यन्तै मिल्ने साथी थिए। उनीहरुको घर नजिक नजिक थियो। उनीहरु एउटै विद्यालयमा पढ्थे, सँगै स्कुल जान्थे, दुवै मिलेर बस्थे । उनीहरु पढाइमा पनि अब्बल थिए। उनीहरुको यस्तो मित्रता देखेर कक्षाका अरु साथीहरुले उनीहरुको ईर्ष्या गर्थे। एक दिन दीक्षा स्कुल नगएको दिन शिक्षासँग कक्षाका अरु साथीहरुले दीक्षाको बारेमा झुटा र नराम्रा कुराहरु गरे। साथीहरुका गलत कुरालाई आधार मानेर भोलिपल्ट शिक्षा र दीक्षाका बिचमा बेसरी भनाभन भयो। त्यस दिनदेखि दुवैको बोलचाल र आवतजावत बन्द भयो। उनीहरुको बोलचाल बन्द भएपछि कक्षाका अरु साथीहरु खुसी भए।
एक दिन बजारबाट फर्कंदै गर्दा शिक्षाका बुबालाई मोटरसाइकले ठक्कर दिएछ। सो सडक दुर्घटनामा परेर शिक्षाको बुबा बेसरी घाइते हुनुभएछ । उहाँको शरीरबाट धेरै रगत बगेछ। शिक्षाले आफ्नो बुबा दुर्घटनामा पर्नुभएको कुरा अरू कसैबाट सुनिन् । बुबालाई अस्पताल लगेको कुरा थाहा पाएर उनी आत्तिँदै अस्पताल पुगिन् । अस्पतालको आकस्मिक कक्षमा उनको बुबाको उपचार भइरहेको रहेछ। शिक्षाले बुबासँगै दीक्षालाई पनि त्यहाँ देखिन् । बुबालाई दीक्षाले नै अस्पतालमा ल्याएर उपचार गरेको कुरा शिक्षाले थाहा पाइन् । शिक्षालाई बेसरी ग्लानि भयो। उनले एक्कासि दीक्षालाई अङ्गालो हालेर धेरै बेरसम्म रोइन्। आफूले साथीका कुरा सुनेर झगडा गरेकोमा दीक्षासँग माफी मागिन् । भोलिपल्ट उनीहरु फेरि सँगै हिँड्न थाले। कक्षामा दुवै जना मिलेर बस्न थाले। उनीहरुबिचको यो पुनर्मिलन देखेर कक्षाका अरु साथीहरु हेरेको हेयै भए।
